In the 16th and 17th centuries, science and enlightenment began to redevelop and progress. Among other sciences, the science of Mustalahu-l-Hadith has reached the next stage in its development. During this period, works were written that created the ground for the creation of scholars. In particular, along with Ibn Fatuh Bayquni, the scientific legacy of such scientists as Jalaluddin Suyuti, Zakariyo Ansari, Mulla Ali Qari, Zainiddin Munavi, Abdulhaq Dehlavi can be cited as an example. Below is information about their contributions to the science of mustalahu-l-hadith.

logic and meaning of Arabic poetry, tafsir, tajweed

“Ал-Осору-р-рафиъату фи маъсари бани рабиъати”.

“Иҳкомул ашъори биаҳкамил ашъари”

“Ихбарул мустафиди биахбари Холид ибн Валид”

“Иъонатул фаризи фи тасҳиҳи вақаъатил фароизи”

“Анмузажул улуми лизавил басоири ва-л-фуҳум”

“Анворул ҳалаки фи шарҳил манор”. Бу асар Ибн Малак [18] нинг усул фанига доир “Шарҳул манор (чоп этилган)” китобига шарҳдир.

“Баҳрул-ъавоми фима асоба фиҳил ъавом”. Бу асар Имом Байзовий [19] нинг “Анвору-т-танзил” номли китобига таълиқ [20] ҳисобланади.

“Таъҳилу ман хатаба фи тартибис саҳобати фил хутоби”.

“Туҳфатул афозили фи синоъатил фозили”.

“Тазкироту ман насия билвасатил ҳандасия”.

“Тарвияту-з-зоми фи табриатил жомий” (нашр этилмаган).

“Ат-Таъриф ала тағлити-т-татриф фи шарҳи-т-тасриф”. Ушбу асар Ибн Ҳилол Урзий Ҳалабийнинг (ваф. ҳиж. 933 ) асарига шарҳ ҳисобланади.

“Баҳрул-ъавоми фима асоба фиҳил ъавом” асари имом Байзовийнинг (ваф.ҳиж.685 ) “Анвору-т-танзил” номли китобига таълиқ ҳисобланади.

“Талмизу-ш-шаҳди лиаҳли-л-ъаҳди ва-л-ақди”. Асар алломанинг устози шайх Абдуллатиф ибн Абдулмўмин Аҳмадий Хуросоний Жомийнинг (ваф. ҳиж. 963 ) назмий йигирма бир байтига аталган шарҳдан иборат. “Иълому-н-нубало” асарида “Талмизу-ш-шаҳди лиаҳли-л-ъаҳди ва-л-ақди”ни ўрнига “Талмизу-ш-шаҳди лиаҳли-л-ҳалли ва-л-ақди” деб келтирилади [21].

“Жанийятул ҳуссаб фи илмил ҳисоб”.

“Ал-Жаварул мушсаъату фил ҳаварил муншаати”. Бу асарнинг номини “Ҳадийятул орифин” китобида “Ал-Жаварул мунсаъату фил ҳаварил мунсаати” деб келтирилган.

Аллома Тафтазонийнинг (ваф. ҳиж 722/792) Иззийга (ваф. ҳиж 900) ёзган шарҳига ҳошия.

Қози Закариёнинг (824-926/1421-1520) усул илмига бағишлаган “Шарҳул-Лубби” асарига ҳошия.

Икки Ҳарам имоми Абдулмалик Жувайний Шофеийнинг (ваф. ҳиж. 419/478) “Лубобул фиқҳ” асарига ҳошия

Ҳанафий фиқҳ алломаси Садру-ш-шариъанинг (ваф.747/1346) “Виқоя” асарига ҳошия.

“Ҳадоиқу аҳдоқил азҳор ва масобиҳу анворил анвори” асари ўнлаб фанларга бағишланган.

“Ал-Ҳадоиқул унсийя фи кашфи ҳадоиқил андасулия” асари шеъриятнинг аруз вазнига оид.

“Ҳавроул хиём ва азроул завил ҳуёми фи руъяти хойрил аноми фил яқзати вал маноми”. Бошқа тарих асарларда унинг номи “Ҳурул хиём”, деб бошланади.

“Ал-Ҳиёзул мутриъату фи вифқил арбаъина фил арбаъати”.

“Дуррул ҳабаб фи тарихи аъёни Ҳалаб”. Асарда 633 та турли фан соҳа олимлари ҳақида сўз кетади. Тарихчи Муҳаммад Тоббах (1871/1955) “Иъломун Нубало” асарида уч юздан зиёд олимлар ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумотларни келтирган.

“Ад-Дурарус-Сотиъа фил адвиятил Қотиъа”.

“Дивону шеъриҳи”.

“Зуболату-с-сирож ала рисолату-с-сирож”.

“Захиротул мамоти фи-л-қовли биталқини ман мота” [22].

“Робтуш шавориди фи ҳалли-ш-шавоҳи” асари аллома Иззий (ваф. ҳиж 900)нинг араб тили сарф фанига доир “Шавоҳиду шарҳи-с-Саъд” номи билан шарҳ ҳисобланади.

“Рисола”. Ушбу рисола тингловчига эшитиш пайтида қалбни жунбушга келтирадиган матнлардан иборат. У шеър ва қасидалардан ташкил топган.

Тажвид фанини “Мад муттасил” ва “Мад мунфасил” мавзусига аталган рисола.

“Рисола”. Йигирма хил фан бўйича йигирмата баҳсни ўз ичига олади.

“Рофъул ҳижоб ъан қоваъидил ҳисоб”. Ушбу асар ҳисоб-китоб фанига доир бўлиб бўлиб, ҳозирги кундаги ментал арифметикага ўхшаб кетади. Аслида ушбу асар Ибн Ҳумомнинг (ваф. 861-1457) “Ан-Нузҳату фи-л-ҳисоби” асарига шарҳдир.

“Ар-Равоиҳул удия фи-л-мадоиҳи-с-саудия”.

“Равзатул арвоҳи ала-с-сирожийя” асари меррос фанига оид.

“Аз-Зубду ва-з-зарабу, Ал-Асалул абязу фи тарихи Ҳалаб” (нашр этилган).

Фиқҳ фанига оид “Сарҳул муқлатайни фи ҳукмил қуллатайни”.

“Саҳмул алҳози фи ваҳмил алфози”.

“Савобиғу-н-навобиғ” асари имом Замахшарийнинг (467-538/1074-1143) “Навобиғул калим” асарига шарҳ ҳисобланади (нашр этилмаган).

“Аш-Шаробу-н-Найлий фи вилоятил жийлий” асари Шайх Абдулқодир Жийлоний (ҳиж. 470-561)га бағишланган.

Мантиқ фанини “Тасаввурот” бўлимига оид “Шарҳу Ийсоғужи”.

Ибн Атоуллоҳ Сакандарийнинг (658-709/1260-1309) тасаввуфга оид ҳикматларига шарҳ.

“Ал-Лубоб” номли асарга шарҳ. Эҳтимол ушбу асар Имом Абдулмалик Жувайний Шофеийнинг (ваф. ҳиж. 419/478) “Лубобул фиқҳ” асарининг ҳошияси бўлиши ҳам мумкин [23].

“Нузҳату-н-назар фи синоъати-л-ғубор” асарига шарҳ.

“Шақоиқул аками бидақоиқил ҳиками”.

Фиқҳ фанига оид “Зиллур ариши фи манъи ҳиллил банжи вал ҳашиши” асари.

“Уддатул ҳисоби ва умдатул муҳосиби” асари.

“Ал-Арфул вардий фи нусрати-ш-шайхил ҳиндий” асари Абдуллатиф Машҳадийга (туғ. ваф. сана номаълум) раддия сифатида ёзган.

“Ақдул-халос фи нақди каломил ховвас".

"Ғомзул айни ила канзил айни”. “Ҳадийятул орифин”да ушбу асарнинг номини “Қуррул айни ила канзил айни” деб келтирилади.

Саййид Алийнинг (туғ. ваф. сана номаълум) "Шарҳул мисбаҳ" асарига “Ал-Фатҳул жалийю” номли китоби. Ушбу асар номини “Кашфуз-зунунда [24]” “Ан-Нақдул жалий ала шарҳи ибн Саййидий Алий” деб келтирилади.

“Фатҳул айни анил исми ғойрун ав айнун”.

“Ал-Фаръул асиси фи-л-ҳидиси”.

“Алфавоиду-с-сиррия фи шарҳил жазария” китоби тажвид фанига оид (нашр этилмаган).

“Қафвул асари фи сафви улумил асар [25] ”. Ҳозирда нашр этилган нусхада “илм” бирлик сўзини ўрнига “улум” кўплик сийғасида ишлатилган. Бироқ доктор Ҳотим Зомин (мил. 1938-2013) бирлик “илм” сийғаси билан келтирган. Абдулфаттоҳ Абу Ғудда (1336-1417/1917-1996) бу далилга ҳужжатни қўлёзма манбадан топмаган. Бироқ шайх Муҳаммад Таббоҳ “Иълому-н-нубало” тарих асарида ушбу асарни “Қафву улумил асар”, деб келтиради.

“Ал-Қавлул қосим лил қосий қосим”[26].

“Куҳлул ъуюнин нажлу фи ҳалли масъалатил куҳл” асари ҳанафий фиқҳида машҳур “Виқояту-р-ривояти фи масоилил Ҳидоя” ва шофеий фиқҳига доир “Шарҳу-л-лубоб” асарларига ҳошия тарзида ёзилган асар. “Кашфу-з-зунун” 1/687 ва 2/1474 саҳифасида асарнинг номини "Ҳаллул ъуюунил-фаҳли фи ҳалли масъалатил куҳл", дейилади.

“Ал-Канзул-Музҳар фи истихрожил-музмар”.

“Канзу ман ҳажа ва ъамма фил аҳажи вал-муъамма” асари балоғатга оид.

“Луббул қосидин”.

“Махойилул малоҳати фи масоилил филаҳати”.

“Муртаъуз-з-иба ва марбаъу зави-с-сиба”.

“Муставжибату-т-ташриф битавзиҳи шарҳи-т-тасриф”.

"Ал-Масобиҳ" асари ҳисоб китобга тегишли маълумотларни ўз ичига олади.

"Мисбаҳу-д-дужа фи ҳарфи-р-рижо" наҳвга оид бўлиб, "Лаъалла" калимасининг баёнидир.

"Ал-Матлубул хони фи-с-сафари".

"Муғнал ҳабиб ан муғни-л-лабиб" асари наҳв фанига доир.

"Ал-Мансуру-л-ъудий ала-л-манзуми-с-саъудий" асари муфтий Абус-Саъуд Имодий Туркийнинг (982-1574) қасидасига шарҳидир. Абус-Саъуд эса Ибн Ҳанбалийдан сўнг ҳижрий 982-санада вафот топади.

"Мавориду-с-сафо ва мавоиду-ш-шифо" асари Қози Иёзнинг (476-544/1083-1149) "Шифо" номли асарига шарҳ ҳисобланади.

"Нужумул-муриди ва ружумил-мурид". Асарнинг муқаддимасида шундай жумла келтирилади: "Суфийлик бир жамоа бўлиб, улар туфайли Аллоҳнинг раҳмати умид қилинади. Ҳар даврда иккига бўлиниб, номланади; бирини “солиҳ”, дейилса, кейингисини, “толиҳ”, дейилади. “Солиҳи” мақбул, “Толиҳи” эса, рад этилади [27].

"Нурул-инсони фи иштиқоқи лафзил-инсони".

"Василатул мазлуми ила таҳсилил улуми". Алломанинг умри мобайнида битган асарлари шулардан иборат. Айримлари қўлёзма шаклда ва бошқалари нашр этилган ҳолда ҳозир кунгача етиб келган. Афсусланарли жиҳати шуки, баъзи асарлар сақланиб қолмасдан номи етиб келган холос [28].

Аллома Розиюддин мутақаддим олимларнинг барчасига эҳтиром кўрсатар, хусусан, Ҳофиз ибн Ҳажарга (мил. 733/852) нисбатан ҳурмати баланд эди. Шунинг учун асарларида уни “Қозиу-л-қузот” деган ном билан атар эди. Бунинг сабаби, гарчи, кишига ном беришда шаръан дуруст бўлсада, Ибн Ҳажар исмидан, яъни “Тошнинг ўғли” деган маъно бўлиб қолгани учун.

Абдулфаттоҳ Абу Ғудда (1336-1417/1917-1996) айтади: “Бу каби яъни, “Ибн Ҳажар”, деган исм туфайли у кишига нисбатан ҳеч қандай маломат ва таъна йўқ. Аллома Ибн Ҳажар бу исмини ўз китобида қайдлаб ёзганига далиллар бор. Шунингдек, у Ислом оламида ҳозиргача ушбу ном билан машҳур бўлиб келган. “Қозиу-л-қузот’ деб атлаши луғат ва урфий лафзда ғайритабиий ҳолат мавжуд эмас. Чунки "Ибн Ҳажар" деган номнинг ўзи ҳам алломани танитган ва машҳур қилган. Бу ўриндаги "Қозиу-л-қузот" деган сўз тафсилотга эҳтиёж бўлиб, бироқ, аллома Розиюддин бу номнинг бирорта китобида очиқламаган.

Алломанинг чоп этилган ёҳуд қўлёзма шаклида қолган асарлари қуйидагилар:

"Аз-Забад ва-з-зарбу фи тарихи Ҳалаб" (нашр этилган).

"Дуррул ҳабаб фи тарихи аъёни Ҳалаб" (нашр этилган).

"Ал-Масобеҳ" асари ҳисоб-китобга доир (нашр этилмаган).

"Ад-Дурру-с-сотиъа" тиббиётга оид (нашр этилмаган).

"Махойилул маллоҳа фи масоилил фаллоҳа" асари (нашр этилмаган).

"Тазкирату ман насия бил вастил ҳандасийя" (нашр этилмаган).

"Ал-Ҳадоиқул унсийя" асари шеъриятнинг аруз вазнига доир (нашр этилмаган).

"Рофъул ҳижоб ъан қоваъидил ҳисоб" (нашр этилмаган), Робтул шаворид" асари аллома Иззийнинг (ваф. ҳиж 900) араб тили сарф фанига бағишлаган асарига "Шавоҳиду шарҳи-с-Саъд" номи билан шарҳ ҳисобланади.

"Ровзатул арвоҳ" асари мерос фанига доир (нашр этилмаган).

"Девону шеъриҳи" (нашр этилмаган), "Савобиғу-н-навобиғ" асари имом Замахшарийнинг "навобиғул калим" асарига шарҳ (чоп этилмаган).

"Қафвул асари фи сафви улумил асар" ҳадис фанига оид (нашр этилган).

"Алфавоиду-с-сиррия фи шарҳил жазария" китоби тажвид фанига оид (нашр этилмаган).

"Ҳадоиқу аҳдоқил азҳар" (нашр этилмаган).

"Шақоиқул акми бидақоиқил ҳукми" (нашр этилмаган).

"Тарвияту-з-зоми фи табриатил жомий" (нашр этилмаган).

"Баҳрул-ъавоми фима асоба фиҳил ъавом" асари имом Байзовийнинг "Анвору-т-танзил" китобига таълиқ ҳисобланади.

Ибн Малакнинг усул фанига доир “Шарҳул манор (чоп этилган)” китобига “Анворул ҳалаки фи шарҳил манор” асари.

"Куҳлул ъуюнин нажлу фи ҳалли масъалатил куҳл" асари ҳанафий фиқҳида машҳур "Виқояту-р-ривояти фи масоилил Ҳидоя" ва шофеий фиқҳига доир "Шарҳу-л-лубоб" асарларига ҳошия тарзида ёзилган.

"Заллул арши фи манъи ҳаллил банжи вал ҳашиши".

Мерос фанига оид "Зуболату-с-сирож ала рисолату-с-сирож".

"Муғнал ҳабиб ан муғни-л-лабиб", "Ҳадоиқул азҳори ва масобиҳу анворил анвор".

"Девону шеърин" ва бошқа асарлари мавжуд.

“Қафвул асар фи улум ал-асар” асари ҳақида. Муаллиф Розиюддин “Нухбатул фикар” ва унинг ҳошиялари ҳамда “Муқаддимату Ибн Салоҳ” ва унинг шарҳ ва ҳошияларидан фойдаланиб ҳадис илмига тааллуқли китобини ёзади. Аввал айтилганидек, асар номини “Қафвул асар” ва “Сафву улумил асар”, деб қўйган. Кейинчалик, асарга шофеий ва бошқа мазҳаб усулий олимларнинг сўзларига турли масалалардаги усулий ҳанафий олимларининг қоида ва сўзларидан қўшиб қўйилган. Мақсад, ўша масаладаги қарашларни тўлдириш ва қайси мазҳаб эгаси бўлсин ушбу китобдан фойда олиши эди.

ХУЛОСА

Ушбу асарнинг ҳажми кенг, сермазмун, тартиб ва таҳрири чиройли, ибора ва мавзулар жойлашуви аниқ бўлгани учун ҳар қандай университетда ҳадис илмига доир бошланғич фанларга дарслик сифатида қўллаш мумкин [29]. Шунингдек, унинг замонавий янги нусхаси 13 та боб ва 123 та мавзудан иборат бўлиб, аввали асар ҳақида маълумот берса, охиргиси ҳадис тўплайдиган кишида бўлиши лозим сифатларни ёритиб беради.

“Қафвул асар фи улум ал-асар” асарининг қўлёзма нусхаси ҳозирги кунга қадар сақланиб қолган:

Бирлашган Араб Амирлиги “Жума Можид” қўлёзмалар маркази “Юсуф Оға” кутубхонаси 5/626-ўрин 458174 рақам остида хаттот Ибн Мулла Шофеий томонидан кўчирилган нусхаси мавжуд. Қўлёзма 12 вароқдан иборат [30]. Ушбу асар 1408/1996 йилда Абдулфаттоҳ Абу Ғудда томонидан тадқиқ ва таҳқиқ қилинган ҳамда нашр этилган.

Ушбу китоб ҳижрий 1326 санада ҳам шайх Аҳмад Маккий ва Муҳаммад Амин Хунжий хайрихоҳлиги ҳамда уларнинг ҳомийлиги остида Мисрда "Саодат" нашриётида илк бор дунё юзини кўрган. Бироқ қайси қўлёзмадан кўчирилгани ҳақида маълумот берилмаган [31].

Жалолиддин Суютий (ваф.911/1506) ва унинг “Алфия” асари.

Жалолиддин Суютий (ваф.911/1506) ва унинг “Тадриб ар-ровий фи шарҳ тақриб ан-нававий” асари.

Жалолиддин Суютий (ваф.911/1506) ва унинг “Мифтоҳул Жанна фил ифтитоҳ бис сунна” асари.

Мулла Али Қори (ваф.1014/1606) ва унинг “Шарҳ Нухбатул фикар” асари.

Зайниддин Муновий (ваф.1031/1622) ва унинг “Ал-Явоқит вад дурар шарҳ шарҳи нухбатил фикар” асари.

Абдулҳақ Деҳлавий (ваф.1052/1642) ва унинг “Муқаддима фи усулил ҳадис” асари.

ФОЙДАЛАНИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

Мактабату-ш-шамила. Ад-Довъул Ломеъ. 3/234

Мактабату-ш-шамила. Назмул Ақён. 113.

Мактабату-ш-шамила. Ад-Довъул Ломеъ. 3/234

Мактабату-ш-шамила. Шазаротуз заҳаб. 8/134.

Мактабату-ш-шамила. Ал-Бадрут толиъ. 1/252.

Мактабату-ш-шамила. Тожул Арус. 7/145.

Мактабату-ш-шамила. Мўъжамул муаллифин. 4/182.

Мактабату-ш-шамила.Ал-Кавокибус Соира. 1/206.

Қодирия тариқатини Абдулқодир Жийлонийга (ҳиж. 470-561) нисбат берилади.

Тозиф Ҳалаб шаҳридан тўрт фарсах узоқликда жойлашган.

Қозилар устидан бошлиқ. Бу лавозимга илк бор Абу Юсуф (113-182/731-798) эга бўлган.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 8.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 9.

https://al-maktaba.org/book/10912/328#p4

Аззий, Иззуддин. Ал-Кавакибус саира би аъюунтл миатил ашира – иккинчи табақа "вов" ҳарфи". Мактабутуш шамилал ҳадисия. 2008. – Б. 253.

Маҳмуд ибн Муҳаммад ибн Умар Жағминий Хоразмийнинг (ваф.ҳиж.745) қаламига оид асар.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 10.

Алломанинг тўлиқ исми Муҳаммад ибн Абдуллатиф ибн Абдулазиз ибн Малак (ваф ҳиж 854).

Далил ёҳуд матнда ҳеч қандай шак-шубҳа қолдирмай уни қайдлаш ва уни очиқлашга айтилади.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 11.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 12.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 13.

Мустофо ибн Абдуллоҳ. Кашфуз Зунун. – Байрут. Дору иҳяи туросил аробия, 2000. – Б. 45.

Ҳадис илмларини саралашда (муҳаддислар) изидан бориш.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар". – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 14.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 15.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 16.

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 29.

http://www.almajidcenter.org/search_details.php?pag=3&keyword=

Розиюддин Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Юсуф ибн Абдурроҳман Ҳалабий Қодирий Тозифий ҳанафий. Қафвул асар фи улум ал-асар. – Байрут. Дорул башоирил исламия, 1996. – Б. 31.